Các công cụ phái sinh

I. Khái niệm:
Công cụ phái sinh là những công cụ được phát hành trên cÆ¡ sở những công cụ Ä‘ã có nhÆ° cổ phiếu, trái phiếu nhằm nhiều mục tiêu khác nhau nhÆ° phân tán rủi ro, bảo vệ lợi nhuận hoặc tạo lợi nhuận.

II. Các loại công cụ phái sinh:
1. Quyền lựa chọn (Option)
a. Khái niệm:
Quyền lá»±a chọn là má»™t công cụ cho phép người nắm giữ nó được mua (nếu là quyền chọn mua) hoặc bán (nếu là quyền chọn bán) má»™t khối lượng nhất định hàng hoá vá»›i má»™t mức giá xác định, và trong má»™t thời gian nhất định.

Các hàng hoá cÆ¡ sở này có thể là cổ phiếu, chỉ số cổ phiếu, trái phiếu, chỉ số trái phiếu, thÆ°Æ¡ng phẩm, đồng tiền hay hợp đồng tÆ°Æ¡ng lai.

 

b. Những yếu tố cấu thành má»™t quyền lá»±a chọn
– Tên của hàng hoá cÆ¡ sở và khối lượng được mua theo quyền.
– Loại quyền (chọn mua hay chọn bán).
– Thời hạn của quyền.
– Mức giá thá»±c hiện theo quyền.

c. Những mức giá liên quan tá»›i má»™t quyền lá»±a chọn là:
– Giá thị trường hiện hành của loại hàng hoá cÆ¡ sở.
– Giá hàng hoá cÆ¡ sở thá»±c hiện theo quyền.
– Giá quyền lá»±a chọn.

Đối vá»›i quyền chọn mua, nếu giá thá»±c hiện thấp hÆ¡n giá hiện hành của chứng khoán cÆ¡ sở, thì quyền Ä‘ó được gọi là Ä‘ang được tiền (in the money), tức là người có quyền có thể có lợi từ việc thá»±c hiện quyền Ä‘ó. Nếu giá thá»±c hiện bằng vá»›i giá thị trường, quyền Ä‘ang ở trạng thái hoà vốn ( at the money), và nếu cao hÆ¡n, gọi là Ä‘ang mất tiền (out of money).
Đối vá»›i quyền chọn bán thì ngược lại, người thá»±c hiện quyền sẽ có lợi nếu giá bán thá»±c hiện quyền cao hÆ¡n giá thị trường của hàng hoá cÆ¡ sở và sẽ bị mất tiền nếu giá thá»±c hiện quyền thấp hÆ¡n giá thị trường của hàng hoá cÆ¡ sở mà họ muốn cung cấp.

Giá trị mà người nắm giữ quyền lá»±a chọn sẽ nhận được bằng cách thá»±c hiện quyền được gọi là giá trị ná»™i tại (intrinsic value). Nếu quyền ở trạng thái bị mất tiền, giá trị ná»™i tại bằng 0. Giá thị trường của má»™t quyền thường ít nhất là bằng giá trị ná»™i tại.

Giá bán quyền được gọi là phần phụ trá»™i, chênh lệch giữa giá bán quyền vá»›i giá trị ná»™i tại (trong trường hợp quyền Ä‘ang được tiền) được gọi là phần phụ trá»™i giá trị theo thời gian. Nói cách khác, khi Ä‘ó:

Giá trị theo thời gian của quyền chọn mua = Giá quyền – (giá thị trường – giá thá»±c hiện).

Ví dụ 1: Giá của má»™t quyền chọn mua XYZ là 400.000 đồng, giá thị trường của XYZ là 42.000 đồng. Người giữ quyền có thể chiếm lấy 200.000 Ä‘ ngay tức thì bằng cách thá»±c hiện quyền, tức là mua 100 cổ phần ( mức giá được quyền ấn định) vá»›i tổng chi phí 4.000.000 đồng, cÅ©ng theo mức giá thá»±c hiện theo quyền là 40.000 Ä‘ má»™t cổ phần; sau Ä‘ó bán ngay vá»›i giá thị trường, thu về 4.200.000 Ä‘. Giá trị ná»™i tại của quyền là 200.000 Ä‘.

Mức phụ trá»™i giá trị theo thời gian = giá quyền – giá trị ná»™i tại = 400.000 Ä‘ – 200.000 Ä‘ = 200.000 Ä‘
Người mua vẫn sẵn sàng trả phần phụ trá»™i cho các quyền lá»±a chọn vì họ nhận được nhiều lợi ích từ má»™t quyền lá»±a chọn.

d. Ứng dụng của quyền lựa chọn:
Quyền lá»±a chọn cho phép nhà đầu tÆ° thu được tá»· lệ % lợi tức trên vốn đầu tÆ° cao nhất.

Ví dụ 2: Giả sá»­ thị trường hiện nay của cổ phiếu XYZ là 42.000 VND/cổ phần, và bạn dá»± Ä‘oán sau ná»­a năm nữa, giá cổ phiếu XYZ sẽ tăng mạnh, lên tá»›i 50.000 VND. Giả sá»­ các quyền lá»±a chọn có liên quan đến giao dịch cổ phiếu XYZ được niêm yết, bạn có thể mua má»™t quyền chọn mua cổ phiếu XYZ vá»›i giá 40.000 VND/cổ phần.

Trong vòng 6 tháng giá cổ phiếu XYZ tăng lên 50.000 VND/cổ phần. Bạn có thể buá»™c người bán giao 100 cổ phần XYZ cho bạn vá»›i giá 40.000 VND/cổ phần, sau Ä‘ó bán chúng ra thị trường vá»›i giá 50.000 đồng.
Nhu vậy bạn Ä‘ã tạo ra má»™t lợi nhuận Ä‘áng kể. Trên thá»±c tế bạn Ä‘ã thu được lợi nhuận 60.000 đồng trên khoản đầu tÆ° 40.000 đồng, vậy lợi suất là 150%, trong khoảng thời gian là 6 tháng.
Quyền lựa chọn được sử dụng để bảo vệ lợi nhuận

Ví dụ 3: Vá»›i XYZ Ä‘ang có giá thị trường là 44.000 đồng, người sở hữu 100 cổ phần XYZ bán má»™t quyền chọn mua XYZ 44.000 vá»›i giá quyền là 400.000 đồng.
Nếu giá thị trường của XYZ giảm xuống 40.000 đồng, người bán sẽ được bảo vệ trÆ°á»›c khoản thua lá»— nhờ có 40.000 đồng nhận được từ việc bán quyền chọn. Nếu XYZ tiếp tục giảm giá thì Ä‘Æ°Æ¡ng nhiên người bán sẽ mất tiền.

NhÆ° vậy khoản thu 40.000 đồng từ việc bán quyền lá»±a chọn tạo ra má»™t sá»± bảo vệ cụ bá»™ đối vá»›i tình trạng sụt giá.
Nếu trong 6 tháng tá»›i giá XYZ vẫn giữ nguyên, quyền sẽ không được thá»±c hiện. Khoản thu phụ trá»™i 40.000 đồng là má»™t thu nhập bổ sung trên tổng đầu tÆ°.

2. Quyền mua trước (right)
Quyền mua trÆ°á»›c là má»™t quyền lá»±a chọn mua có thời hạn rất ngắn, có khi chỉ vài tuần. Quyền này được phát hành khi các công ty tăng vốn bằng cách phát hành thêm các cổ phiếu thường. Quyền cho phép má»™t cổ Ä‘ông mua cổ phiếu má»›i phát hành vá»›i mức giá Ä‘ã ấn định trong má»™t khoảng thời gian xác định.

Loại quyền này thường được phát hành theo từng đợt, má»—i cổ phiếu Ä‘ang lÆ°u hành được kèm theo má»™t quyền. Số quyền cần để mua má»™t cổ phiếu má»›i được quy định tuỳ theo từng đợt phát hành má»›i.
Giá cổ phiếu ghi trên quyền thường là thấp hÆ¡n giá hiện hành của cổ phiếu.

Giá của quyền tính bằng chênh lệch giữa giá thị trường hiện hành của cổ phần Ä‘ang lÆ°u hành và giá mua cổ phần má»›i theo quyền, chia cho số lượng quyền cần có để mua má»™t cổ phần má»›i.

Ví dụ: cổ phiếu bán theo quyền (giá thá»±c hiện) là 800.000 đồng/cổ phần, nhÆ°ng có giá thị trường là 1.000.000 đồng, nếu cứ 10 quyền được mua má»™t cổ phần má»›i thì giá của quyền được xác định theo công thức
Vr = P0 – Pn/r

Trong Ä‘ó: Vr là giá trị của má»™t quyền, P0 là giá thị trường của cổ phiếu Ä‘ang lÆ°u hành, Pn là giá thá»±c hiện cổ phiếu má»›i và r là số quyền cần có để mua má»™t cổ phiếu má»›i.

Vậy, giá quyền ở Ä‘ây là Vr = (1.000.000 – 800.000)/10 = 20.000 đồng.
Nếu không muốn thá»±c hiện quyền, cổ Ä‘ông thường có thể bán quyền trên thị trường trong thời gian quyền chÆ°a hết hạn. Giá quyền có thể lên xuống trong khoảng thời gian chào bán, tuỳ thuá»™c biến Ä‘á»™ng giá thị trường của cổ phiếu.

3. Chứng quyền (warrants)
Chứng quyền là quyền cho phép mua má»™t số cổ phần xác định của má»™t cổ phiếu, vá»›i má»™t giá xác định, trong má»™t thời hạn nhất định. Quyền này được phát hành khi tiến hành tổ chức lại các công ty, hoặc khi công ty muốn khuyến khích các nhà đầu tÆ° tiềm năng mua những trái phiếu hay cổ phiếu Æ°u Ä‘ãi nhÆ°ng có những Ä‘iều kiện kém thuận lợi.

Để chấp nhận những Ä‘iều kiện Ä‘ó, nhà đầu tÆ° có được má»™t lá»±a chọn đối vá»›i sá»± lên giá có thể xảy ra của cổ phiếu thường.

Đặc điểm:
Khác vá»›i quyền mua trÆ°á»›c, chứng quyền có thời hạn dài hÆ¡n, do công ty Ä‘ã phát hành công cụ cÆ¡ sở phát hành đồng thời vá»›i công cụ cÆ¡ sở. Khác vá»›i quyền lá»±a chọn (option), khi chứng quyền được thá»±c hiện, nó tạo thành luồng tiền vào cho công ty và làm tăng thêm lượng cổ phiếu lÆ°u hành trên thị trường.Chứng quyền có thể được giao dịch tách rời vá»›i trái phiếu hay cổ phiếu mà nó Ä‘i kèm.

Các Ä‘iều kiện của chứng quyền được ghi rõ trên tờ chứng chỉ: số cổ phiếu được mua theo má»—i chứng quyền (thườnglà 1:1); giá thá»±c hiện cho má»—i cổ phiếu; tại thời Ä‘iểm chứng quyền được phát hành, giá này bao giờ cÅ©ng cao hÆ¡n giá thị trường của cổ phiếu cÆ¡ sở, và giá Ä‘ó có thể cố định, có thể được tăng lên định kỳ; và thời hạn của quyền, Ä‘a số trường hợp là 5 đến 10 năm.

4.Hợp đồng kỳ hạn
Hợp dồng kỳ hạn là má»™t thoả thuận trong Ä‘ó má»™t người mua và má»™t người bán chấp thuận thá»±c hiện má»™t giao dịch hàng hoá vá»›i khối lượng nhất định, tại má»™t thời Ä‘iểm xác định trong tÆ°Æ¡ng lai vá»›i má»™t mức giá được ấn định vào ngày hôm nay.

Hàng hoá ở Ä‘ây có thể là bất kỳ thứ hàng hoá nào; từ nông sản, các đồng tiền, cho tá»›i các chứng khoán.
Theo hợp đồng này thì chỉ có hai bên tham gia vào việc ký kết, giá cả do hai bên tá»± thoả thuận vá»›i nhau, dá»±a theo những Æ°á»›c tính chủ yếu mang tính các nhân.

Giá hàng hoá Ä‘ó trên thị trường giao ngay vào thời Ä‘iểm giao nhận hàng hoá có thể thay đổi, tăng lên hoặc giảm xuống so vá»›i mức giá Ä‘ã ký kết trong hợp đồng ban đầu. Khi Ä‘ó, má»™t trong hai bên mua và bán sẽ bị thiệt hại do Ä‘ã cam kết má»™t mức giá thấp hÆ¡n (bên bán) hoặc cao hÆ¡n (bên mua) theo giá thị trường.

NhÆ° vậy bằng việc tham gia vào má»™t hợp đồng kỳ hạn, cả hai bên đều giá»›i hạn được rủi ro tiềm năng cÅ©ng nhÆ° hạn chế lợi nhuận tiềm năng của mình. Vì chỉ có hai bên tham gia vào hợp đồng, cho nên má»—i bên đều phụ thuá»™c duy nhất vào bên kia trong việc thá»±c hiện hợp đồng.

Khi có thay đổi giá cả trên thị trường giao ngay, rủi ro thanh toán sẽ tăng lên khi má»™t trong hai bên không thá»±c hiện hợp đồng. Ngoài ra, vì mức giá đặt ra mang tính cá nhân và chủ quan nên rất có thể không chính xác.

5. Hợp đồng tương lai
Hợp đồng tÆ°Æ¡ng lai, nhờ đặc tính linh hoạt của nó, Ä‘ã khắc phục được những nhược Ä‘iểm của hợp đồng kỳ hạn, và thường được xem là má»™t cách thức tốt hÆ¡n để rào chắn rủi ro trong kinh doanh.
Những Ä‘iểm khác biệt căn bản của hợp đồng tÆ°Æ¡ng lai so vá»›i hợp đồng kỳ hạn là:

(1). Niêm yết trên sở giao dịch
Má»™t giao dịch hợp đồng tÆ°Æ¡ng lai nói chung được xá»­ lý trên má»™t Sở giao dịch. Điểm này cho phép giá cả được hình thành hợp lý hÆ¡n, do các bên mua bán được cung cấp thông tin đầy đủ và công khai.

(2). Xoá bỏ rủi ro tín dụng.
Trong các giao dịch hợp đồng tÆ°Æ¡ng lai được niêm yết trên sở giao dịch, cả hai bên bán và mua đều không bao giờ biết về đối tác giao dịch của mình. Công ty thanh toán bù trừ sẽ phục vụ nhÆ° má»™t trung gian trong tất cả các giao dịch.

Người bán bán cho công ty thanh toán bù trừ, và người mua cÅ©ng mua qua công ty thanh toán bù trừ. Nếu má»™t trong hai bên không thá»±c hiện được hợp đồng thì vẫn không gây ảnh hưởng gì đến bên phía đối tác còn lại.

(3).Tiêu chuẩn hoá.
Các hợp đồng kỳ hạn có thể được thảo ra vá»›i má»™t hàng hoá bất kỳ, khối lượng, chất lượng, thời gian giao hàng bất kỳ, theo thoả thuận chung giữa hai bên bán, mua.

Tuy nhiên, các hợp đồng tÆ°Æ¡ng lai niêm yết trên sở giao dịch Ä‘òi hỏi việc giao nhận má»™t khối lượng cụ thể của má»™t hàng hoá cụ thể Ä‘áp ứng các tiêu chuẩn chất lượng tối thiểu, theo má»™t thời hạn được ấn định trÆ°á»›c.

(4). Điều chỉnh việc Ä‘ánh giá theo mức giá thị trường (Marking to market).
Trong các hợp đồng kỳ hạn, các khoản lá»—, lãi chỉ được trả khi hợp đồng đến hạn. Vá»›i má»™t hợp đồng tÆ°Æ¡ng lai, bất kỳ món lợi nào cÅ©ng được giao nhận hàng ngày.

Cụ thể là nếu giá của hàng hoá cÆ¡ sở biến Ä‘á»™ng khác vá»›i giá Ä‘ã thoả thuận (giá thá»±c hiện hợp đồng) thì bên bị thiệt hại do sá»± thay đổi giá này phải trả tiền cho bên được lợi từ sá»± thay đổi giá Ä‘ó.

Trên thá»±c tế, vì không bên nào biết thông tin về đối tác của mình trong giao dịch, nên những người thua đều trả tiền cho công ty thanh toán bù trừ, và công ty này sẽ trả tiền cho những người thắng.